วรรณกรรมตำนานเรื่อง ตาม่องล่าย
เป็นนิทานที่มีชื่อเสียงและเป็นที่รู้จักกันอย่างกว้างขวางของคนในท้องถิ่นแถบบริเวณชายฝั่งทะเลอ่าวไทยตอนบนทั้งทางฝั่งตะวันตก และฝั่งตะวันออก เป็นเรื่องราวรักสามเส้าระหว่างชายสอง กับ หญิงหนึ่ง คือ เจ้าลาย พระเจ้ากรุงจีน และนางยมโดย ที่จบด้วยโศกนาฏกรรมความเศร้า ไม่มีใครได้สมหวัง
นิทานเรื่องนี้มีเนื้อหาที่เป็นคำอธิบายสภาพภูมิศาสตร์ที่มีภูมิลักษณ์แปลกๆ ทั้งที่เป็นเกาะ หาด คุ้ง อ่าว หรือภูเขา ที่อยู่ในอาณาบริเวณอ่าวไทยตอนบนได้อย่างกว้างขวางครอบคลุมพื้นที่หลายจังหวัด ตั้งแต่ตราด ระยอง จันทบุรี ชลบุรี เพชรบุรี ประจวบคิรีขันธ์ ชุมพร
เนื้อเรื่อง
ตาม่องล่ายและยายรำพึง อยู่บ้านหลังหนึ่งริมทะเล มีลูกสาวสวยชื่อ ยมโดย ซึ่งความสวยเด่นกว่าหญิงอื่น นี่เองจึงมีชายหมายปองหลายคน ในขณะเดียวกัน คนหนึ่งชื่อเจ้าสายซึ่งมียายรำพึง ให้การสนับสนุน เนื่องจากรู้ใจ นำของมาเป็นของกำนัลอยู่เนือง ๆ อีกคนหนึ่งคือ เจ้ากรุงจีน ซึ่งมีตาม่องล่ายให้การสนับสนุน ต่อมาชายทั้งสอง ได้มาสู่ขอยมโดยต่อตาม่องล่าย และยายรำพึง เพียงฝ่ายใดฝ่ายหนึ่ง บังเอิญที่สองตายายนัดวันแต่งงานตรงวันเดียงกัน เมื่อวันนั้นมาถึง ขบวนขันหมากของทั้งสองฝ่าย ก็ยกมาประจันหน้ากัน สองตายายไม่รู้จะทำอย่างไรดี ในที่สุดก็หันไปโทษกัน ถึงขั้นวิวาทอย่างรุนแรง
จนยายรำพึงฉวยได้หมวก ขว้างใส่ตาม่องล่าย แต่หมวกลอยตามแรงลม ลงทะเลกลายเป็นเขาล้อมหมวก ตาม่องล่ายก็ไม่ยอมฉวยได้กระบุง ขว้างใส่ยายรำพึงทันที กระบุงก็ลอยไปตกในทะเลแถวจังหวัดตราด เป็นเกาะกระบุง ยายรำพึงไม่ยอม คว้าได้งอบขว้างเข้าใส่ตาม่องล่ายอีก คราวนี้ งอบลอยไปตกในทะเล กลายเป็นแหลมงอบที่จันทบุรี ตาม่องล่ายก็ตอบโต้โดยการขว้างสากใส่ยายรำพึง แต่สากกระดอนไปกระทบเกาะที่ขวางหน้า
จนเกาะทะลุแล้วกระดอนลงไปในทะเล ไปเป็นเกาะสาก ยายรำพึงหมดปัญญา ที่จะตอบโต้โมโหสุดขีด นอนดิ้นเร่า ๆ สิ้นใจตรงริมหาดแห่งนั้น คนเรียกว่า หาดแม่รำพึง เมื่อเหตุการณ์เป็นเช่นนั้น ตาม่องล่ายไม่รู้จะทำประการใด จึงคว้าลูกสาวฉีกออกเป็นสองซีก ๆ หนึ่งขว้างให้เจ้าสาย อีกซีกโยนไปให้เจ้ากรุงจีน กลายเป็นเกาะนมสาวที่บางปู ปราณบุรี และจันทบุรี พร้อมกับขว้างขันหมาก พลู เครื่องสู่ขอลงในทะเลกลายเป็นหอยมวน ขนมจีนกลายเป็นสาหร่าย กระจกโยนไปตกที่เขาช่องกระจก
ตะเกียบเป็นเขาตะเกียบ และจาน ตกเป็นเกาะจาน เจ้าสายก็เสียใจสุดขีด เพราะผิดหวังอาเจียนออกมาเป็นโลหิต จนตายกลายเป็นเขาเจ้าสาย เจ้ากรุงจีนเลยยกขบวนกลับเมือง ตาม่องล่ายพึงนึกขึ้นได้ว่า ตัวเองสูญเสียทุกสิ่งทุกอย่าง จึงเอาเหล้ามาดื่มจนตาย ณ หาดทรายริมทะเลแห่งนั้น
